مقاله و مبانی نظری تعاریف و مفاهیم خلاقیت ,

مبانی نظری و پیشینه تحقیق مولفه های خلاقیت (فصل دوم)

در قالب word ودر 29 صفحه و قابل ویرایش

فهرست مطالب
خلاقیت
2-2-1 اهمیت خلاّقیت
2-2-2 مراحل خلاّقیت
1-بینش
2-آمادگی
3-نهفتگی
4-اشراق
5-اثبات
2-2-3 ویژگی های مهم در خلاقیت
2-2-4 عوامل مؤثر در خلاّقیت و رشد آن
2-2-5 خلاّقیت از دیدگاه مکاتب مختلف
2-2-5-1 مکتب رفتارگرایی:
2-2-5-2 مکتب روانکاوی :
2-2-5-3 مکتب شناختی:
2-2-6 ویژگی های افراد خلاق
2-2-6-1 ویژگی های شناختی افراد خلاق
2-2-6-2 ویژگی های انگیزشی افراد خلاق
2-2-6-3 ویژگی های شخصیتی افراد خلاق
2-2-7پرورش خلاّقیت و ایده پردازی در دانش آموزان
2-2-8 اصول تورنس
2-2-9 الگوی پرورش خلاقیت ویلیافر
2-4 پیشینه تحقیق
2-4-1 مروری بر پیشینه داخلی
2-4-2 مروری بر پیشینه خارجی
منابع فارسی
منابع انگلیسی

2-2-3 ویژگی های مهم در خلاقیت
یکی از ویژگیهای مهم در خلاقیت از دیدگاه گیلفورد داشتن تفکر واگرا است. گیلفورد (1950، 1959، 1942) در بیان نظریه ساخت ذهنی خود گفتهاست که ویژگی مهم تفکر آفریننده واگرایی آن است او به طور کلی شیوه تفکر آدمیان را به دو دسته واگرا و همگرا تقسیم کردهاست. در نظر گیلفورد هم تفکر همگرا و هم تفکر و اگرا در ساخت ذهنی نقش اساسی دارند، اما تفاوت آنها در این است که تفکر همگرا، نتیجه تفکر از قبل معلوم است یعنی همیشه یک جواب «درست» یا «غلط» وجود دارد. اما در تفکر واگرا جواب قطعی وجود ندارد و تعداد زیادی جواب موجود است که از نظر منطقی هر یک از آنها ممکن است درست باشد.
گیلفورد در نظریه خود تفکر واگرا را به سه ویژگی تقسیم کردهاست:
1-انعطافپذیری یا نرمشی
2-اصالت
3-سیالی مشخص کرده و برای اندازهگیری هر یک از آنها آزمونی ساختهاست. آزمون گیلفورد برای اندازهگیری انعطاف-پذیری تفکر یا آزمون استفادههای غیر معمول نام دارد. برای مثال به آزمون شونده کلمه آجر داده میشود و از او خواسته میشود تا در مدت 8 دقیقه تمام موارد استفاده از آجر را نام ببرد (گیلفورد، 1959). پاسخهای یکی از دانش-آموزان از این قرار بودهاست: ساختن خانه، ساختن طویله، ساختن مدرسه، ساختن کلیسا، ساختن اجاق. چنانچه ملاحظه می-شود همه این پاسخها به طبقه واحدی از موارد استفاده آجر یعنی ساختن مربوط میشود و نشان دهنده واگرایی بیشتر تفکر هستند.
اصالت بوسیله آزمون عنوان داستان (Plot Title Test) گیلفورد اندازهگیری میشود. در این آزمون داستان کوتاهی به آزمودنی گفته میشود و از او خواسته میشود تا تمام عنوان-هایی که برای داستان مناسب تشخیص میدهد بگوید. یکی از این داستانها دربارهی گرفتار شدن یک مبلغ مذهبی بدست آدم خوارهاست. در این داستان شاهزاده خانم قبیله آدم خوارها به مبلغ مذهبی پیشنهاد میکند که با او ازدواج کند تا آزاد شود. مبلغ دو راه بیشتر ندارد یا ازدواج کند یا بمیرد. او از ازدواج سرباز میزند و پخته میشود.
یکی از دانش آموزان برای داستان بالا این عنوان را گفته است.
شکست شاهزاده خانم خورده شدن به وسیله وحشیها شاهزاده خانم مبلغ مذهبی و پخته شدن بوسیله وحشیها، دانشآموزان دیگر عنوانهای زیر را انتخاب کرده است: داستان دیگ، شام خوشمزه، خورش واعظ، جفتی بدتر از مرگ، او غذا را ول کرد و دیگ را چسبید، پاک ولی مجهول، جایزهای داغ برای آزادی.
گیلفورد پاسخ های دانشآموز دوم را اصیل تر از پاسخهای دانشآموز اول میداند. سیالی به تعداد پاسخهای مختلفی که آزمودنی به یک سؤال اشاره میکند.
در آزمونهای مخصوص سنجش سیالی، سرعت و تعداد پاسخهای دادهشده ملاک سیالی فکر هستند، گیلفورد مشاهده کردهاست که بعضی از افراد در دادن پاسخ به سؤالات، مثلاً دادن اطلاعاتی دربارهی یک موضوع، از دیگران پاسخهای بیشتری میدهند، او اظهار میدارد که صرف دادن پاسخهای بیشتر این احتمال را که بعضی از آن پاسخها ممکن است و اگرا باشند افزایش می-دهند. (دفتر برنامه ریزی و تألیف کتب درسی؛ 1380).
2-2-4 عوامل مؤثر در خلاّقیت و رشد آن
بدون تردید دارند. عوامل ارثی و امور طبیعی و فرهنگی همه در پیدایش استعداد و رشد خلاقیت تأثیر دارند. آزمایشهایی که در بحث وراثت ذکر شد نشان میدهد که نویسندگان بزرگ ریاضیدانهای معروف و مخترعین، اغلب در دوران کودکی آثار نبوغ و خلاّقیت را از خود ظاهر ساختهاند. اثر وراثت در پیدایش نیروی ابتکار قابل انکار نیست افراد بیشماری در محیطهای مساعد پرورش یافتهاند ولی همه آنها موجب فکر و اندیشه تازه نشدند یا اینکه عامل ارثی پیدایش استعداد خلاّقیت را در افراد ممکن میسازد. بنابراین بروز این استعدادها تحت تأثیر عوامل محیطی قرار داد. در اجتماعاتی که فرد انسانی بدون توجه به وضع مالی، موقعیت اجتماعی و عقیده حق استفاده از فرصتهای تربیتی را دارد و میتواند طبق استعداد و امکانات خود پیشرفت کند معمولاً افراد مبتکر و خلاق بیشتر دیده میشود. بنابر این محیط مساعد چه در زمینه جغرافیا و چه از لحاظ اجتماعی و فرهنگی در رشد و پرورش قوه ابتکار افراد تأثیر فراوان دارد عوامل محیطی نه تنها سبب پرورش استعدادهای مختلف افراد میشود بلکه موجباتی برای تحریک و تشویق افراد مخلوق اندیشهها و طرق تاره فراهم میسازد. در اجتماعی که رشد فردی و رفاه اجتماعی از طریق روش علمی در یک وضع رضایت آمیزی توافق و سازگاری کردهاند معمولاًتمایل پرورش افکار خلاق اندیشههای تازه بیشتر فراهم میشود. بنابراین خلاقیت تنها زاییده یک استعداد فطری نیست، بلکه تا حدود زیادی مربوط به روشهای تربیتی و زمینههای فعالیت، به ویژه در دوران کودکی تا هنگام بلوغ است. خلاقیت نوعی توانایی است که در بعضی از افراد پرورش مییابد و در بعضی از افراد سرکوب میشود. بنابراین با اصول و تکنیکهای درست میتوان خلاقیت را پرورش داد. (فستوان، 1999).
«روبرت جی و لیندا » (بیتا) روانشناسان مسائل اجتماعی، در بررسیهای خود شش عامل را در خلاقیت افراد مؤثر دانسته-اند:
1 - دانش : داشتن دانش پایهای در زمینه محدود و کسب تجربه و تخصص در سالیان متمادی
2-توانایی عقلانی : توانایی ارائه ایده خلاق از طریق تعریف مجدد و برقراری ارتباطات جدید در مسائل.
3 - سبک فکری : افراد خلاق عموماً در مقابل روش ارائه شده از طرف سازمان و مدیریت ارشد، سبک فکری ابداعی را بر می-گزینند.
4 - انگیزش : افراد خلاق عموماً برای به فعل در آوردن ایده-های خود برانگیخته میشوند.
5- شخصیت : افراد خلاق عموماً دارای ویژگی شخصیتی مقاوم در مقابل فشارهای بیرونی و درونی سازمان هستند.
6 - محیط : افراد خلاق عموماً در داخل محیطهای حمایتی بیشتر امکان ظهور مییابند (روبرت جی و لیندا، بیتا، نقل از بنیاد فکری رضوی، 1387).
تورنس تحقیقی انجام داد که این سؤال آیا امکان پرورش خلاقیت وجود دارد؟ فرضیه آن را تشکیل میداد. براساس این تحقیق، تورنس نتیجهگیری میکند که میتوان دستهای از اصول را به کودکان یاد داد که با آنها اجازه میدهد تعداد بسیار زیادی عقیده آن هم عقایدی خیلی بهتر نسبت به زمانی که هیچ گونه تربیتی در این مورد ندیده باشند، از خود ابراز دارند (تورنس، ترجمه خانزاده، 1358).
بنابراین، در این مورد که خلاّقیت را میتوان پرورش داد تردید وجود دارد. روانشناسان از مدتها قبل این اعتقاد را که هر استعدادی را میتوان با تمرین تربیت نمود و پرورش داد، پذیرفتهاند (تورنس، ترجمه قاسم زاده، 1375).
2-2-5 خلاّقیت از دیدگاه مکاتب مختلف
2-2-5-1 مکتب رفتارگرایی:
از دیدگاه نظریه پردازان این مکتب آفرینندگی چیزی جز تکوین تداعی بین محرکها و پاسخهای دور از هم نیست. مثلاً در ادبیات، اشک با شبنم یا کمند با گیسو و شب با ستمکار پیوند میخورند. بر مبنای این نظریه «آزمون تداعی بعید» (R.A.T) برای اندازهگیری استعداد آفرینندگی تهیه شدهاست.
نظریه پردازان دیگری سعی کردهاند که رفتار خلاق را بر طبق الگوی ملی شدن وسیلهای توجیه کنند. آنها اعتقاد دارند که فرد خلاق هنگام عمل به رفتارهای خلاق، با پاداش رو به رو شدهاست و به تدریج اندیشه و نیروی او در مسیر رفتارهای خلاق متمرکز شدهاست.

2-2-5-2 مکتب روانکاوی :
توجیه روانکاوان از اندیشیدن آفریننده، متکی بر جنبههای ناهشیار اندیشیدن است.
فروید اندیشیدن آفریننده را نوعی رویای روز یا خیالبافی میداند که در آن ذهن، فرآیندهای ثانویه را کنار میگذارد و به فرآیندهای ابتدایی رو میکند. فرآیند ابتدایی همان تفکر دوران کودکی است که در آن عروسک کودک، صاحب شخصیت و تمایلات یک آدم واقعی میگردد و تکه چوبی به راحتی یک اسب تلقی میشود. با این تفاوت که در مورد بزرگسالان خلاق حوزه، عمل فرآیند ابتدایی ذهن به مسئله مورد نظر هنرمند یا عالم کشانده میشود و به ویژه در مرحله اثبات درستی و نادرستی، آفریده ذهن به محک واقعیت زده میشود. تا آنجا که بر طبق نظریههای جدید روانکاوی نیز رویا نوعی اندیشیدن ابتدایی تلقی نشود که در آن مسائل مهم زندگی دنبال میشود و از این طریق شعر گفتن یا حل مسئله ریاضی در خواب قابل توجیه است.
2-2-5-3 مکتب شناختی:
روانشاسان شناختی این نکته را مطرح کردهاند که مکتب رفتارگرایی، نقش شناختی فرد را در فرآیند آفرینندگی مورد توجه قرار ندادهاست، در حالیکه از نظر مکتب شناختی، فرد در داد و ستد با محیط فرد اطلاعاتی کسب می‌کند و نحوه دریافت سازماندهی انبار کردن و بکار گرفتن اطلاعات، مسیر و کیفیت و محصول اندیشیدن او را تعیین میکند. بویژه نحوه جذب اطلاعات جدید و سازگاری ذهن با اطلاعات جدید اهمیت خاص دارد. آزمایشهای گوناگون نشان دادهاند که افراد سازگاری ذهن با اطلاعات جدید اهمیت خاص دارد. آزمایشهای گوناگون نشان دادهاند که افراد خلاّق طبقات ادارکی گستردهتر از محیط می‌گیرند و یا می‌توانند تولید کنند.
به نظر این مکتب گستردگی طبقه ادارکی یکی از مشخصات بارز افراد خلاّق است. یکی از دانشمندان طرفدار این نظریه این ویژگی را به شیوههای اندیشیدن ارتباط میدهد که از بین آنها میتوان وابستگی و عدم وابستگی به زمینه، فراخی و محدودیت حیطه ادارک و یکنواختی و برجستگی را نام برد. ویژگی اساسی این شیوههای اندیشیدین این است که فرد به شیوهای گسترده به محیط مینگرد و در بارهی آن میاندیشید و یا روی بخشهای خاصی از آن متمرکز میشود. همچنین حذف و سانسور شناختی در افراد خلاق کمتر صورت میگیرد. از سوی دیگر توجه گسترده به محیط سب میشود که فرد در آن واحد با عناصر متعددی سرو کار داشتهباشد، به اشتباه کردن و تغییر نظر در رفتار عادت کند و در نتیجه انعطاف پذیری ذهنی بیشتری داشتهباشد و بتواند دل به دریا بزند و راه حلهای مختلف را آزمایش کند. (بهروزی، 1380).
2-2-6 ویژگیهای افراد خلاق
ویژگی های خلاقیت در افراد، به سه دسته شناختی، انگیزشی و شخصیتی تقسیم میشوند (پیر خائفی، 1381) که در ادامه به شرح هر یک از آنها می‌پردازیم:
2-2-6-1 ویژگیهای شناختی افراد خلاق
ویژگیهای شناختی خلاقیت عبارتند از: هوشی، سیاسی، انعطاف پذیری، ابتکار، بسط، ترکیب و تحلیل.
2-2-6-2 ویژگیهای انگیزشی افراد خلاق
ویژگیهای انگیزش افراد خلاق عبارتند از انگیزه و عاطفه (ایمانی و همکاران، 1389). «آبراهام مازلو » (بی تا) در نظریه انگیزشی خود اظهار داشت که افراد در جهت خود شکوفایی تلاش و حرکت میکنند، ولی وقتی در مورد میزان افراد خود شکوفا تحقیق کرد، کمتر از یک درصد از افراد را خود شکوفا یافت. این تمایز بین تمایل به خودشکوفایی و پایین بودن تعداد افراد خودشکوفا او را بدین نتیجه رساند که افراد خود شکوفا دارای ویژگیهایی هستند که دیگران ندارند.«مازلو» پس از تحقیق و بررسی، ویژگیهای کلی افراد خلاق و خود شکوفا را به شرح زیر بیان کرد.
1)ادارک بسیار کارآمد از واقعیت، آنها دنیا را چنانکه هست می‌بینند، بدون پیش داوری یا قضاوت قبلی.
2)پذیرش خود، دیگران و طبیعت بطور کلی.
3)خود انگیختگی، سادگی و طبیعی بودن.
4)تمرکز روی مشکلات به جا بیتمرکز روی خود.
5) نیاز به استقلال و داشتن حریم شخصی
6)احساس درک تازه و مداوم از جهان اطراف خود
7)تجربههای عرفانی
8)علاقه اجتماعی
9) روابط بین فردی، روابط دوستی افراد خود شکوفا شدیدتر و عمیق تر از روابط مردم عادی است.
10) خلاق بودن، افراد خود شکوفا در همه فعالیتهای خود انعطافپذیر، خود انگیتخه و مشتاق اشتباه کردن هستند.
11)ساختار منش دموکراتیک، قادرند در ارتباط با هر فردی با روشنی و تواضع ارتباط برقرار سازند.
12)مقاومت در برابر فرهنگ پذیری، در واقع آنان بوسیله ماهیت درونی خودشان اداره میشوند و نه بوسیله فرهنگ.
این ویژگیها در مواردی با هم وجه مشترک دارند، بطور کلی به نظر میرسد که ویژگی انسانهای خودشکوفا به استقلال و اعتماد به نفس است. آنها پذیرایی خود و دیگران هستند و مهمتر از همه پذیرایی چیزی هستند که زندگی به آنها عرضه میکند.